Қаһар Бинахметов 
Қазақстандағы ауыл шаруашылығы кооперациясы қазіргі таңда агроөнеркәсіп саласын дамытудағы негізгі құралдардың біріне айналды. Фермерлер мен жеке қосалқы шаруашылықтардың қаншалықты тиімді бірігетіні тек өндіріс көлеміне емес, елдің азық-түлік қауіпсіздігіне де әсер етеді.
Бұл тақырыпты талқылау үшін ZontNews.kz Қазақстанның АШК және ауылдық аймақтарды дамыту бойынша ұлттық ғылыми-зерттеу институтының басқарма орынбасары, экономикалық ғылымдарының докторы, профессор, НААН академигі Ғалия Әкімбековамен әңгімелестік.
– Ғалия Үйсімбекқызы, Қазақстанда қазіргі таңда қанша ауыл шаруашылығы кооперативі бар және олар қандай бағытта жұмыс істейді?
– 2025 жылғы 1 қаңтардағы мәлімет бойынша республикада 4465 ауыл шаруашылығы кооперативі тіркелген. Ең көбі мал шаруашылығында – 1732. Өсімдік шаруашылығында – 418, ал 1439 кооператив аралас бағытта жұмыс істейді, яғни мал шаруашылығы мен егін шаруашылығын біріктіреді. Сондай-ақ, шикізатты өңдеу, балық аулау және орман шаруашылығы саласында да кооперативтер бар.
Аймақ бойынша алға шығу оңтүстікте байқалады: Түркістан облысында шамамен мың, Жамбылда 400-ден астам кооператив бар. Батыс Қазақстанда да белсенділік байқалады: 399 кооператив, көбісі – мал шаруашылығында.
– Соңғы жылдардағы динамика қалай? Өсу бар ма, әлде тұрақты ма?
– Өсу байқалады. 2020 жылы кооперативтер саны 2919 болса, қазір 4465-ке жетті. Бұл 1,5 еселік өсім. Әсіресе Батыс Қазақстан, Қарағанды, Жамбыл және Түркістан облыстарында өсім өте жылдам. Бұл адамдардың бірігудің тиімділігін сезінгенін көрсетеді.
– Кооперативтерде қандай бағыт басым: өндірістік пе, әлде қызмет көрсету ме?
– Көп жағдайда шағын шаруашылықтар өндірістен гөрі қызмет көрсету бағытында бірігеді: сату, сақтау, жем мен техника алу. Бұл – қызмет көрсету кооперативтері. Олар фермерге сүт сатуға, комбайн жалдауға, ет өткізуге көмектеседі.
Өндірістік кооперативтер, яғни жер мен техниканы біріктіру, Қазақстанда аз, өйткені мәжбүрлеп біріктіру тиімді емес екені посткеңестік тәжірибеден белгілі.
– Өткен жылы «кооперативтерге серпін берілді» деп жиі айтылды. Бұл нені білдіреді?
– 2015 жылғы «Ауыл шаруашылығы кооперативтері туралы» заң түрлі формаларды – сату мен өңдеуді – бір құқықтық модельге біріктірді. Сондай-ақ, салық жеңілдіктері, инвестициялық субсидиялар және жеңілдетілген несиелер сияқты ынталандыру шаралары пайда болды.
2025 жылы бұл шаралар «Ауыл аманаты» жобасы аясында күшейтілді. Кооперативтер 2,5% жылдық пайызбен микрокредиттер алады, бес жылға техника лизингі мүмкіндігі бар, шығынның бір бөлігін мемлекет өтейді. Биылғы жылға 50 миллиард теңге қаржы бөлінді.
– Нәтижелер байқалуда ма?
– Иә. Соңғы төрт жылда кооперативтер егін көлемін, өндіріс пен сатуды арттырды. Мысалы, бидай көлемі бес есе, арпа – сегіз есе, жүгері – екі есе өсті. Мал шаруашылығында сүт екі есе көбейді, ет – 4 мың тоннаға артты, құс шаруашылығы ерекше өсім көрсетті.
– Қиындықтар бар ма?
– Бар. Негізгілері: ЛПХ мүшелерінің кооперация принциптерін білмеуі; өнімді сату қиындықтары; сақтау және бастапқы өңдеу инфрақұрылымының әлсіздігі; мемлекеттік қолдау алу бюрократиясы; кооперативтерге сенімсіздік.
– Сол қиындықтарға қарамастан, шағын шаруашылықтар неге бірігуі керек?
– Өйткені бірге олар жеке күшімен қол жеткізе алмайтын нәтижеге жетеді. Бірлескен сату – жоғары баға мен сатудың кепілі. Бірлескен техника – аз шығын. Бірлескен сақтау және өңдеу – жоғалтуды азайту. Бұл – синергия.
– Кооперативтер азық-түлік қауіпсіздігі мен экспортта қандай рөл атқара алады?
– Үлкен рөл. Кооперативтер Қазақстанға шикізаттан гөрі дайын өнім экспорттауға мүмкіндік береді. Фермер кооператив арқылы сатқанда, оның сүті немесе бидайы тікелей келісімшарттар бойынша сатылады. Бұл ішкі тұрақтылық пен сыртқы бәсекелестікті қамтамасыз етеді.
– Шетелдік тәжірибе Қазақстанға қандай үлгі бола алады?
– Еуропада фермерлердің 80%-ы, Жапонияда 90%-ы кооперативке біріктірілген. АҚШ-та кооперативтер сүт нарығының 70%-ын бақылайды. Мемлекет тек субсидия беріп қана қоймай, кредиттік және сақтандыру кооперативтерін құрады.
Біз де осы жолмен жүруге болады. Ең бастысы – формализмнен арылып, нарыққа бейім, барлық циклды қамтитын кооперативтер құру: егіннен саудаға дейін.
– Неліктен біз әлемді қуып жете алмаймыз?
– Сенім мен ақпараттың жеткіліксіздігі. Адамдар түсінуі керек: кооператив – бұл колхозға қайту емес, заманауи кәсіпкерлік формасы. Әркім өз жері мен малының иесі болып қала береді, бірақ бірігу арқылы тиімділікке жетеді. Бұл түсінік кеңінен тараған кезде кооперация Қазақстанда дамиды.